Home » Covid-19 και Καρδιακή Ανεπάρκεια
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ

Covid-19 και Καρδιακή Ανεπάρκεια

PDF Button

,

Περίληψη

Η λοίμωξη από το νέο κορωνοϊό (Severe Acute Respiratory Syndrome – Coronavirus 2, SARS-CoV-2.) έχουν σαν παράγοντα κινδύνου αλλά και σαν επιπλοκή της καρδιακή ανεπάρκεια (ΚΑ). Ως ένας ανεξάρτητος παράγοντας πτωχής πρόγνωσης, η ύπαρξη χρόνιας ΚΑ μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη νοσηρότητα και θνητότητα τους ασθενείς με COVID-19. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω πολλαπλών παθοφυσιολογικών μηχανισμών (φλεγμονή, ενδοθηλιακή δυσλειτουργία, διαταραχές πηκτικότητας),προκαλώντας απορρύθμιση του λειτουργικού σταδίου του ασθενούς με ΚΑ, σε συνδυασμό με θρομβωτικές και αρρυθμιολογικές επιπλοκές. Μια νέα εμφάνιση ΚΑ σε ασθενείς με COVID-19 είναι επίσης αρκετά συχνή επιπλοκή και συχνά βασίζεται σε δυσλειτουργία της δεξιάς κοιλίας. Πέρα από τις οξείες επιπλοκές της COVID-19, δεν πρέπει να αγνοούνται και οι μακροχρόνιες επιπλοκές της λοίμωξης από SARS-CoV2 στην καρδιά. Μυοκαρδιακή βλάβη ανευρίσκεται σε ένα σημαντικό ποσοστό των αναρρωσάντων ασθενών, με άγνωστη προς το παρόν προγνωστική σημασία. Τέλος, ο εμβολιασμός κατά του SARS-CoV2 είναι ιδιαιτέρως σημαντικός σε άτομα με ΚΑ, καθώς μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της νοσηρότητας και της θνητότητας.

Covid-19 and Heart Failure

Abstract

Infection from the novel coronavirus (severe acute respiratory syndrome-Coronavirus 2, SARS-CoV2) and the associated disease (Corona Virus Disease 19, COVID-19) have heart failure (HF) as a risk factor and complication. As an independent predictor of poor prognosis, the presence of chronic HF may lead to increased morbidity and mortality in patients with COVID-19. This is achieved through multiple pathophysiologic mechanisms (inflammation, endothelial dysfunction, dysregulated coagulation), causing functional status deterioration in patients with chronic HF, combined with thrombotic and arrhythmic complications. De-novo HF in patients with COVID-19 is another frequent complication, often associated with right ventricular dysfunction. Beyond the acute manifestations of COVID-19, the long-term consequences of SARS-CoV-2 infection on the heart should not be neglected. Myocardial injury may be identified in a significant proportion of recovered individuals, with uncertain prognostic implications. Finally, vaccination against SARSCoV2 is of great importance in patients with HF since it may lead to reduced morbidity and mortality.

Εισαγωγή

Η εμφάνιση του νέου κορωνοϊού (Severe Acute Respiratory Syndrome-Coronavirus 2, SARS-CoV-2) και η νόσος η οποία προκαλεί (Coronavirus Disease 19, COVID-19) έχουν οδηγήσει σε μία πανδημία με αυξημένη νοσηρότητα και θνητότητα, με σημαντική επιβάρυνση των συστημάτων υγείας παγκοσμίως. Η κύρια έκφανση της νόσου περιλαμβάνει την πνευμονία και το σύνδρομο οξεία αναπνευστικής δυσχέρειας. Ωστόσο οι εξωπνευμονικές εκδηλώσεις δεν είναι σπάνιες και σχετίζονται με τη βαρύτητα της νόσου και πτωχή πρόγνωση. Παράλληλα, έχουν περιγραφεί διάφοροι παράγοντες κινδύνου που επηρεάζουν την εξέλιξη της νόσου, όπως η καρδιακή ανεπάρκεια (ΚΑ). Ο σκοπός αυτής της ανασκόπησης είναι να αναδείξει τη σημασία της αλληλεπίδρασης μεταξύ της ΚΑ και της COVID-19.

COVID-19 σε Άτομα με Καρδιακή Ανεπάρκεια

Τα άτομα με συννοσηρότητες συχνά βρίσκονται αντιμέτωποι με έναν αυξημένο κίνδυνο σοβαρής νόσου και θνητότητας, όπως αυτοί με καρδιαγγειακές παθήσεις. Στη συγκεκριμένη υποομάδα ασθενών, η θνητότητα μπορεί να είναι και 4 φορές υψηλότερη συγκριτικά με το γενικό πληθυσμό1. Πιο συγκεκριμένα, η συμφορητική ΚΑ είναι ανεξάρτητος προγνωστικός παράγοντας της ενδονοσοκομειακής θνητότητας2. Οι συγκεκριμένοι ασθενείς έχουν επηρεασμένη ανοσία, είναι συχνά ευάλωτοι και έχουν μειωμένη δυνατότητα για να ανταπεξέλθουν σε αιμοδυναμικές διαταραχές των σοβαρών λοιμώξεων. Έχει φανεί πως σε άτομα με ΚΑ, τα μονοκύτταρα παράγουν προφλεγμονώδεις κυττοκίνες συγκριτικά με τα υγιή άτομα3. Όταν αυτό συνδυάζεται με την υπερφλεγμονώδη αντίδραση του οργανισμού στην COVID-19, απαιτείται βέλτιστη καρδιακή λειτουργία και υψηλή καρδιακή παροχή, τα οποία συχνά δεν είναι δυνατά σε συνθήκες ΚΑ.

Σε άτομα με χρόνια ΚΑ, η λοίμωξη από τον SARS-CoV2 και η εμφάνιση COVID-19 μπορεί να οδηγήσει σε οξεία απορρύθμιση του λειτουργικού σταδίου, οφειλόμενη σε πολλαπλούς εκλυτικούς παράγοντες. Αρχικά, η παραγωγή προφλεγμονωδών κυττοκινών και η κινητοποίηση μακροφάγων και κοκκιοκυττάρων οδηγεί σε μια «καταιγίδα» κυττοκινών που μπορεί να επιδεινώσει την προϋπάρχουσα βλάβη4,5. Η ενδοθηλιακή δυσλειτουργία και η γενικευμένη ενδοθηλιίτιδα αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό της παθοφυσιολογίας της COVID-196, γεγονός που μπορεί να έχει δυσμενέστερες συνέπειες σε ασθενείς με ΚΑ.

Η αυξημένες μεταβολικές ανάγκες δυνητικά θα οδηγήσουν σε υπολειτουργία της καρδιάς και είτε νεοεμφανισθείσα ΚΑ ή οξεία απορρύθμιση της χρόνιας ΚΑ. Παράλληλα, σε συνθήκες σήψης, η διαταραχές πηκτικότητας και ενεργοποίησης αιμοπεταλίων μπορεί να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο5,7. Οι θρομβωτικές επιπλοκές της COVID-19 είναι πλέον γνωστές και η σημαντική επίπτωσή τους έχει ως αποτέλεσμα την χρήση αντιπηκτικών σε νοσηλευόμενους ασθενείς8. Η οξεία νεφρική βλάβη αποτελεί έναν επιπρόσθετο επιβαρυντικό παράγοντα κατά την COVID-19 που μπορεί να οδηγήσει σε υπερφόρτωση όγκου και να απορρυθμίσει την προϋπάρχουσα ΚΑ9. Τέλος, η χρήση διαφόρων ουσιών για την αντιμετώπιση της COVID-19 φαίνεται πως σχετίζεται με προαρρυθμική δράση, όπως παράταση του διαστήματος QTc, κοιλιακές αρρυθμίες και αιφνίδιο καρδιακό θάνατο.

Μια ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι ασθενείς με ΚΑ και συσκευή υποβοήθησης της αριστερής κοιλίας (left ventricular assist device, LVAD). Οι συγκεκριμένοι ασθενείς έχουν διαφορετικό φλεγμονώδες προφίλ, με διαταραχή της κυτταρικής ανοσίας και αυξημένο φορτίο προφλεγμονωδών κυττοκινών10,11. Ωστόσο, δεν υπάρχει σαφής απόδειξη πως αυτό οδηγεί σε αυξημένο κίνδυνο λοίμωξης από SARS-CoV2. Ιδιαίτερη σημασία σε ασθενείς με LVAD και COVID-19 έχει η βελτιστοποίηση του προφόρτιου και του μεταφορτίου για τη διατήρηση της καρδιακής παροχής σε κατάσταση λοίμωξης. Σε περίπτωση αιμοδυναμικών διαταραχών, πολλαπλές επιπλοκές όπως δεξιά καρδιακή ανεπάρκεια και θρόμβωση της συσκευής μπορεί να επακολουθήσουν12. Πρώιμες αναφορές περιστατικών με συνύπαρξη COVID-19 και LVAD ανέφεραν εμμένουσα υποξαιμία και ανεπάρκεια δεξιάς κοιλίας, με τελικό αποτέλεσμα την πολυοργανική ανεπάρκεια13. Η αντιμετώπιση τέτοιων περιστατικών θα πρέπει να περιλαμβάνει την τοποθέτηση του ασθενούς σε πρηνή θέση παράλληλα με την βέλτιστη φαρμακευτική αγωγή.

Η Καρδιακή Ανεπάρκεια ως Έκφανση της COVID-19

Μεταξύ των νοσηλευόμενων ασθενών για COVID-19, η επίπτωση της νεοεμφανισθείσας ΚΑ μπορεί να φτάσει και το 33% σε άτομα που χρήζουν νοσηλείας σε μονάδα εντατικής θεραπείας14. Σε μια ισπανική κοόρτη 3080 ασθενών νοσηλευόμενων για COVID-19, η επίπτωση της οξείας ΚΑ ήταν 2.5% και η ύπαρξή της συνοδευόταν από υψηλά ποσοστά θνητότητας που πλησίαζαν το 50%. Αξίζει να τονιστεί ότι σε ποσοστό 78% οι ασθενείς με οξεία ΚΑ δεν είχαν προηγούμενο ιστορικό χρόνιας ΚΑ15. Οι παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί (φλεγμονή, θρόμβωση) που αναφέρθηκαν ως αίτια απορρύθμισης της χρόνιας ΚΑ είναι ικανοί να προκαλέσουν και νέα εμφάνιση ΚΑ. Πέραν αυτών, η ενεργοποίηση του συμπαθητικού καθώς και η άμεση καρδιακή βλάβη του SARS-CoV2 και η μυοκαρδίτιδα είναι εξίσου σημαντικοί στην επιβάρυνση της καρδιακής λειτουργίας.

Η δυσλειτουργία της δεξιάς κοιλίας είναι ένα συχνό φαινόμενο στην COVID-19 λόγω της σχέσης αυτού με την πνευμονική κυκλοφορία. Συνεπώς, η δεξιά καρδιακή ανεπάρκεια συμμετέχει στην ταχεία αιμοδυναμική αποσταθεροποίηση, στην εμφάνιση αρρυθμιών και αιφνίδιου καρδιακού θανάτου. Η διάταση της δεξιάς κοιλίας ήταν ένα εύρημα από νεκροτομικές μελέτες ασθενών με σοβαρή COVID-1916. Αργότερα, σε υπερηχογραφικές μελέτες, διαπιστώθηκε ένα σημαντικό ποσοστό διάτασης (12-15%) και δυσλειτουργίας της δεξιάς κοιλίας (16-35%), καθώς και αυξημένη συστολική πίεση στην πνευμονική αρτηρία ακόμα και σε άτομα χωρίς γνωστή καρδιακή νόσο17-19. Η αναδιαμόρφωση της δεξιάς κοιλίας σε αυτούς τους ασθενείς συσχετίστηκε με διπλάσια αύξηση της θνητότητας. Επιπροσθέτως, πολλοί ασθενείς με σοβαρή COVID-19 χρειάζονται αερισμό θετικής πίεσης, ο οποίος επηρεάζει το προφόρτιο, το μεταφορτίο και την κοιλιακή ενδοτικότητα, επιβαρύνοντας περαιτέρω τη δυσλειτουργία της δεξιάς κοιλίας.

Μακροχρόνιες Καρδιακές Συνέπειες της COVID-19

Η μακροχρόνια επίδραση του SARS-COV2 και της COVID-19 στα διάφορα συστήματα αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερου ερευνητικού ενδιαφέροντος, καθώς οι ασθενείς συνεχίζουν να αναφέρουν συμπτώματα όπως κούραση, δύσπνοια και αίσθημα παλμών αρκετούς μήνες μετά την οξεία φάση της λοίμωξης20. Αναφορικά με την καρδιά, η υποξεία μυοκαρδίτιδα και η παρατεταμένη φλεγμονή είναι παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη ΚΑ21. Επιπροσθέτως, παρατηρείται ενδοθηλιακή δυσλειτουργία ακόμα και μήνες μετά τη λοίμωξη από SARS-CoV26. Σε αυτό το πλαίσιο, η διενέργεια μαγνητικής τομογραφίας καρδιάς μπορεί να δώσει χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με την ύπαρξη και το βαθμό της βλάβης, ακόμα και σε άτομα με ήπια συμπτώματα κατά την οξεία φάση. Από μελέτες φαίνεται πως σε ένα σημαντικό ποσοστό ασθενών υπάρχει καρδιακή συμμετοχή 2 μήνες μετά τη λοίμωξη, ιδίως σε αυτούς με εμμένουσα συμπτωματολογία22. Σε μια μελέτη αθλητών μετά από COVID-19, η εμμένουσα μυοκαρδίτιδα παρατηρήθηκε σε ποσοστό 15% και η προηγούμενη καρδιακή βλάβη σε ποσοστό 31%23. Η υπερηχογραφική μελέτη είναι επίσης χρήσιμη καθώς μπορεί να αναδείξει την ύπαρξη διαστολικής δυσλειτουργίας, διαταραχή της μυοκαρδιακής παραμόρφωσης της αριστερής κοιλίας και περικαρδιακή συλλογή24-26. Η σημασία αυτών των ευρημάτων δεν έχει αποσαφηνιστεί. Ωστόσο, η εμμένουσα μυοκαρδιακή βλάβη και η επακόλουθη ίνωση αποτελούν ανεξάρτητους παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση χρόνιας ΚΑ27. Συνεπώς, η άμεση αναγνώριση και διαρκής παρακολούθηση αυτών των ασθενών, σε συνδυασμό με την έναρξη καρδιοπροστατευτικών θεραπειών (αναστολείς νευροορμονικού άξονα, αναστολείς συμμεταφορέα νατρίου-γλυκόζης 2), μπορεί να έχει ευεργετικές επιδράσεις.

Αντιμετώπιση των Ασθενών με Καρδιακή Ανεπάρκεια Κατά τη Διάρκεια της Πανδημίας COVID-19

Η σημασία των μέτρων αποστασιοποίησης και η απαγόρευση των μετακινήσεων μπορεί εμμέσως να φανεί επιβλαβής σε ασθενείς με χρόνια ΚΑ28. Η μειωμένη προσβασιμότητα σε δομές υγείας λόγω της απαγόρευσης των μετακινήσεων καθώς και ο φόβος της λοίμωξης από SARS-CoV-2 λειτουργούν αποτρεπτικά σε ασθενείς με χρόνια ΚΑ όσον αφορά την προγραμματισμένη παρακολούθησή τους. Η μη τακτική παρακολούθηση αυτών των ασθενών μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες στην πρόγνωσή τους. Συνεπώς, η ενημέρωση των ασθενών με ΚΑ για την ανάγκη ιατρικής παρακολούθησης, συμπεριλαμβανομένης και της προσέλευσης σε ειδικά κέντρα, ακόμα και κατά την περίοδο της πανδημίας, είναι επιβεβλημένη.

Η θέσπιση απομακρυσμένης παρακολούθησης ίσως να είναι μία αποδεκτή λύση, καθώς επιτυγχάνεται μεγαλύτερη προσέλευση χωρίς να διαπιστώνεται αύξηση των νοσηλειών ή της θνητότητας. Παρά το γεγονός πως μια πλήρης κλινική εξέταση δεν μπορεί να διεξαχθεί εξ αποστάσεως, η ύπαρξη συγκεκριμένων σημείων συμφόρησης (οιδήματα κάτω άκρων, διάταση σφαγίτιδων φλεβών) σε συνδυασμό με συστηματική καταγραφή του σωματικού βάρους και των ζωτικών σημείων μπορεί να καθοδηγήσει επαρκώς τον θεράποντα ιατρό στην βέλτιστη αντιμετώπιση του ασθενούς. Η απομακρυσμένη παρακολούθηση της πίεσης της πνευμονικής αρτηρίας είναι μια ακόμα εναλλακτική για τους θεράποντες ιατρούς των ασθενών με ΚΑ. Η αντιμετώπιση των ασθενών αυτών με βάση τη συγκεκριμένη παράμετρο έχει οδηγήσει σε μείωση των νοσηλειών για απορρύθμιση χρόνιας ΚΑ λόγω της βέλτιστης τροποποίησης της φαρμακευτικής αγωγής29.

Εμβολιασμός Κατά SARS–CoV-2 σε Άτομα με Καρδιακή Ανεπάρκεια

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η ύπαρξη ΚΑ, ιδίως σε ηλικιωμένα ή ευάλωτα άτομα, είναι ένας ισχυρός παράγοντας πτωχής πρόγνωσης σε άτομα με COVID-19, οδηγώντας σε πολλαπλές επιπλοκές (πνευμονολογικές, θρομβωτικές, νευρολογικές) ανάγκη για νοσηλεία σε μονάδα εντατικής θεραπείας με μηχανική υποστήριξη της αναπνοής ή και της καρδιακής λειτουργίας. Σε αυτή τη βάση, ο εμβολιασμός κατά του SARS-CoV-2 σε άτομα με ΚΑ είναι ενδεδειγμένος, όπως και ο εμβολιασμός για την γρίπη και τον πνευμονιόκοκκο30. Οι μεγάλες κλινικές μελέτες των εμβολίων κατά του SARS-CoV-2 συμπεριέλαβαν άτομα με ΚΑ και επιβεβαίωσαν την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια αυτών στη συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα31-34. Ο εμβολιασμός πρέπει να διενεργείται το συντομότερο δυνατόν, ιδανικά σε σταθεροποιημένη κλινική κατάσταση30. Φαίνεται πως η αναπλήρωση του σιδήρου σε καταστάσεις συνυπάρχουσας σιδηροπενίας ίσως βελτιώνει την αποτελεσματικότητα του εμβολίου30. Ωστόσο, δεν απαιτείται ο έλεγχος αντισωμάτων μετά τον εμβολιασμό και οι ασθενείς οφείλουν να τηρούν τα μέτρα προστασίας (υγιεινή χεριών, χρήση μάσκας, τήρηση αποστάσεων) 30. Ο εμβολιασμός κατά του SARS-CoV-2 πρέπει να διενεργείται και σε ανοσοκατεσταλμένους ασθενείς, όπως αυτούς μετά από μεταμόσχευση καρδιάς, παρά το γεγονός πως η ανοσολογική αντίδραση είναι αβέβαιη35. Οι ασθενείς αυτοί, πέραν της σχολαστικής τήρησης των μέτρων προστασίας, πιθανόν να επωφεληθούν και από επιπλέον δόσεις πέραν τον ενδεδειγμένων για τον γενικό πληθυσμό.

Οι θεράποντες ιατροί πρέπει να είναι ενήμεροι για σπάνιες επιπλοκές όπως θρομβοεμβολή και μυοκαρδίτιδα, χωρίς ωστόσο να αποτρέπουν τον εμβολιασμό των ασθενών με ΚΑ λόγω αυτών30. Η εμφάνιση τοπικών αιματωμάτων είναι μια ακόμα επιπλοκή, η οποία είναι συχνότερη σε άτομα που λαμβάνουν αντιθρομβωτική αγωγή ή πάσχουν από θρομβοπενία30. Ωστόσο, η μόνη αντένδειξη για τον εμβολιασμό εξακολουθεί να αποτελεί η σοβαρή αλλεργική αντίδραση σε συστατικά του εμβολίου, κίνδυνος ο οποίος δεν αυξάνεται σε ασθενείς με ΚΑ36.

Συμπεράσματα

Η ύπαρξη χρόνιας ΚΑ αποτελεί έναν ανεξάρτητο, δυσμενή προγνωστικό παράγοντα σε ασθενείς με COVID-19, όπως φαίνεται από τα υψηλά ποσοστά νοσηρότητας και θνητότητας στη συγκεκριμένη ομάδα ασθενών. Μέσω πολλαπλών παθοφυσιολογικών μηχανισμών, η COVID-19 μπορεί να προκαλέσει απορρύθμιση του λειτουργικού σταδίου του ασθενούς με ΚΑ, σε συνδυασμό με θρομβωτικές και αρρυθμιολογικές επιπλοκές. Ωστόσο, μια νέα εμφάνιση ΚΑ σε ασθενείς με COVID-19 είναι αρκετά συχνή επιπλοκή και συχνά βασίζεται σε δυσλειτουργία της δεξιάς κοιλίας. Ιδιαίτερο επιστημονικό και κλινικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι μακροχρόνιες επιπλοκές της λοίμωξης από SARS-CoV-2 στην καρδιά που παρατηρούνται σε ένα σημαντικό ποσοστό των αναρρωσάντων ασθενών. Παράλληλα, καθώς τα άτομα με ΚΑ έχουν ανάγκη συχνής παρακολούθησης, η θέσπιση μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην πρόγνωσή τους, κάνοντας επιτακτική την απομακρυσμένη παρακολούθηση. Τέλος, ο εμβολιασμός κατά του SARS-CoV-2 έχει εξέχουσα σημασία ιδίως σε άτομα με ΚΑ, καθώς μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της νοσηρότητας και της θνητότητας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  1. Parohan M, Yaghoubi S, Seraji A, et al. Risk factors for mortality in patients with Coronavirus disease 2019 (COVID-19) infection: a systematic review and meta-analysis of observational studies. Aging Male. 2020; 23: 1416-1424.
  2. Consortium C-CC, Group LS. Clinical presentation, disease course, and outcome of COVID-19 in hospitalized patients with and without pre-existing cardiac disease: a cohort study across 18 countries. Eur Heart J. 2022; 43: 1104-20.
  3. Ng TM, Toews ML. Impaired norepinephrine regulation of monocyte inflammatory cytokine balance in heart failure. World J Cardiol. 2016; 8: 584-589.
  4. Sagris M, Theofilis P, Antonopoulos AS, et al. Inflammatory Mechanisms in COVID-19 and Atherosclerosis: Current Pharmaceutical Perspectives. Int J Mol Sci. 2021; 22: 6607.
  5. Theofilis P, Sagris M, Antonopoulos AS, et al. Inflammatory Mediators of Platelet Activation: Focus on Atherosclerosis and COVID-19. Int J Mol Sci. 2021; 22: 11170.
  6. Oikonomou E, Souvaliotis N, Lampsas S, et al. Endothelial dysfunction in acute and long standing COVID-19: A prospective cohort study. Vascul Pharmacol. 2022; 144: 106975.
  7. Avila J, Long B, Holladay D, Gottlieb M. Thrombotic complications of COVID-19. Am J Emerg Med. 2021; 39: 213-218.
  8. Farkouh ME, Stone GW, Lala A, et al. Anticoagulation in Patients With COVID-19: JACC Review Topic of the Week. J Am Coll Cardiol. 2022; 79: 917-928.
  9. Glowacka M, Lipka S, Mlynarska E, Franczyk B, Rysz J. Acute Kidney Injury in COVID-19. Int J Mol Sci. 2021; 22: 8081.
  10. Kimball PM, Flattery M, McDougan F, Kasirajan V. Cellular immunity impaired among patients on left ventricular assist device for 6 months. Ann Thorac Surg. 2008; 85: 1656-1661.
  11. Radley G, Pieper IL, Ali S, et al. The Inflammatory Response to Ventricular Assist Devices. Front Immunol. 2018; 9: 2651.
  12. Kilic A, Acker MA, Atluri P. Dealing with surgical left ventricular assist device complications. J Thorac Dis. 2015; 7: 2158-2164.
  13. Chau VQ, Oliveros E, Mahmood K, et al. The Imperfect Cytokine Storm: Severe COVID-19 With ARDS in a Patient on Durable LVAD Support. JACC Case Rep. 2020; 2: 1315-1320.
  14. Arentz M, Yim E, Klaff L, et al. Characteristics and Outcomes of 21 Critically Ill Patients With COVID-19 in Washington State. JAMA. 2020; 323: 1612-1614.
  15. Alvarez-Garcia J, Jaladanki S, Rivas-Lasarte M, et al. New Heart Failure Diagnoses Among Patients Hospitalized for COVID-19. J Am Coll Cardiol. 2021; 77: 2260-2262.
  16. Fox SE, Akmatbekov A, Harbert JL, et al. Pulmonary and cardiac pathology in African American patients with COVID-19: an autopsy series from New Orleans. Lancet Respir Med. 2020; 8: 681-686.
  17. Dweck MR, Bularga A, Hahn RT, et al. Global evaluation of echocardiography in patients with COVID-19. Eur Heart J Cardiovasc Imaging. 2020; 21: 949-958.
  18. Kim J, Volodarskiy A, Sultana R, et al. Prognostic Utility of Right Ventricular Remodeling Over Conventional Risk Stratification in Patients With COVID-19. J Am Coll Cardiol. 2020; 76: 1965-1977.
  19. Szekely Y, Lichter Y, Taieb P, et al. Spectrum of Cardiac Manifestations in COVID-19: A Systematic Echocardiographic Study. Circulation. 2020; 142: 342-353.
  20. Huang C, Huang L, Wang Y, et al. 6-month consequences of COVID-19 in patients discharged from hospital: a cohort study. Lancet. 2021; 397: 220-232.
  21. Xie Y, Xu E, Bowe B, Al-Aly Z. Long-term cardiovascular outcomes of COVID-19. Nat Med. 2022; 28: 583-590.
  22. Parwani P, Ordovas KG. Beyond the AJR: “Outcomes of Cardiovascular Magnetic Resonance Imaging in Patients Recently Recovered From Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)”. AJR Am J Roentgenol. 2021; 217: 260.
  23. Rajpal S, Tong MS, Borchers J, et al. Cardiovascular Magnetic Resonance Findings in Competitive Athletes Recovering From COVID-19 Infection. JAMA Cardiol. 2021; 6: 116-118.
  24. Brito D, Meester S, Yanamala N, et al. High Prevalence of Pericardial Involvement in College Student Athletes Recovering From COVID-19. JACC Cardiovasc Imaging. 2021; 14: 541-555.
  25. Ozer S, Candan L, Ozyildiz AG, Turan OE. Evaluation of left ventricular global functions with speckle tracking echocardiography in patients recovered from COVID-19. Int J Cardiovasc Imaging. 2021; 37: 2227-2233.
  26. Weckbach LT, Curta A, Bieber S, et al. Myocardial Inflammation and Dysfunction in COVID-19-Associated Myocardial Injury. Circ Cardiovasc Imaging. 2021; 14: e012220.
  27. Zaccone G, Tomasoni D, Italia L, et al. Myocardial Involvement in COVID-19: an Interaction Between Comorbidities and Heart Failure with Preserved Ejection Fraction. A Further Indication of the Role of Inflammation. Curr Heart Fail Rep. 2021; 18: 99-106.
  28. Oikonomou E, Aznaouridis K, Barbetseas J, et al. Hospital attendance and admission trends for cardiac diseases during the COVID-19 outbreak and lockdown in Greece. Public Health. 2020; 187: 115-119.
  29. Abraham WT, Adamson PB, Bourge RC, et al. Wireless pulmonary artery haemodynamic monitoring in chronic heart failure: a randomised controlled trial. Lancet. 2011; 377: 658-666.
  30. Rosano G, Jankowska EA, Ray R, et al. COVID-19 vaccination in patients with heart failure: a position paper of the Heart Failure Association of the European Society of Cardiology. Eur J Heart Fail. 2021; 23: 1806-1818.
  31. Baden LR, El Sahly HM, Essink B, et al. Efficacy and Safety of the mRNA-1273 SARS-CoV-2 Vaccine. N Engl J Med. 2021; 384: 403-416.
  32. Polack FP, Thomas SJ, Kitchin N, et al. Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine. N Engl J Med. 2020; 383: 2603-2615.
  33. Ramasamy MN, Minassian AM, Ewer KJ, et al. Safety and immunogenicity of ChAdOx1 nCoV-19 vaccine administered in a prime-boost regimen in young and old adults (COV002): a single-blind, randomised, controlled, phase 2/3 trial. Lancet. 2021; 396: 1979-1993.
  34. Voysey M, Clemens SAC, Madhi SA, et al. Safety and efficacy of the ChAdOx1 nCoV-19 vaccine (AZD1222) against SARS-CoV-2: an interim analysis of four randomised controlled trials in Brazil, South Africa, and the UK. Lancet. 2021; 397: 99-111.
  35. Itzhaki Ben Zadok O, Shaul AA, Ben-Avraham B, et al. Immunogenicity of the BNT162b2 mRNA vaccine in heart transplant recipients – a prospective cohort study. Eur J Heart Fail. 2021; 23: 1555-1559.
  36. Banerji A, Wickner PG, Saff R, et al. mRNA Vaccines to Prevent COVID-19 Disease and Reported Allergic Reactions: Current Evidence and Suggested Approach. J Allergy Clin Immunol Pract. 2021; 9: 1423-1437.

CMJ 2022; 3: 134-137

Ετικέτες