Μετα-Οξύ COVID-19 Σύνδρομο

Γεώργιος Ν. Καραχάλιος

Περίληψη

Το μετα-οξύ COVID-19 σύνδρομο είναι μία καινοφανής, πτωχώς κατανοητή κλινική οντότητα με πολλαπλές εκδηλώσεις
επηρεάζουσες τη ζωή. Σε αντίθεση με τα δυσάρεστα συμπτώματα, οι περισσότεροι νοσήσαντες επανέρχονται στους φυσιολογικούς τρόπους ζωής των χωρίς υπολειπόμενα συμπτώματα. Μετά την οξεία λοίμωξη, σε ορισμένα άτομα τα συμπτώματα μπορεί να παρατείνονται σε τέτοια έκταση που να καθίσταται αδύνατη η επάνοδος στον φυσιολογικό τρόπο
ζωής. Μετά την COVID-19 λοίμωξη, σημαντικός αριθμός των ασθενών συνεχίζει να έχει συμπτώματα που παρατείνονται
για μήνες μετά την έξοδο από το νοσοκομείο. Τα συμπτώματα αφορούν ορισμένα οργανικά συστήματα και κατά προτίμηση τους πνεύμονες και καρδιαγγειακό σύστημα. Ο ακριβής μηχανισμός προκλήσεως δεν είναι γνωστός.

Post-Acute COVID-19 Syndrome

Dr. Karachalios N.G.

Abstract

Post-acute COVID-19 syndrome is a novel, poorly understood clinical entity with multiple life-affecting manifestations.
Despite the unpleasant symptoms, most patients return to their normal lifestyles with no residual symptoms. Following the acute COVID-19 infection, in some people the symptoms may be prolonged to such an extent that it becomes impossible to return to a normal lifestyle and continue to have symptoms that persist for months after hospital discharge.
The exact mechanism is not clear. Here, we provide a comprehensive review of the current literature on post-acute
COVID-19 syndrome.

Εισαγωγή

Οι ιογενείς λοιμώξεις είναι ορισμένες από τις πλέον συχνές λοιμώξεις που προσβάλλουν τους ανθρώπους. Σύμφωνα με το National Center of Health Statistics, ο ιός του κοινού κρυολογήματος προκαλεί 35,6 λοιμώξεις ανά 100 άτομα ετησίως. Σε αντίθεση με τα δυσάρεστα συμπτώματα, τα περισσότερα άτομα επανέρχονται στο φυσιολογικό και χωρίς υπολειμματικά συμπτώματα. Μετά την οξεία φάση της λοιμώξεως ορισμένων ιών, ωστόσο, τα συμπτώματα μπορεί να παραμένουν για μακρόν στους πάσχοντες με συνέπεια την αδυναμία επανόδου στον φυσιολογικό τρόπο ζωής ή την πλήρη εργασία. Μετά την πανδημία του σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (SARS) το 2013, 87% των ασθενών παρέμεναν συμπτωματικοί με κόπωση, αδυναμία και μυαλγία τα οποία παρετείνοντο για αρκετούς μήνες μετά την λοίμωξη. Επιπλέον, φαίνεται ότι τα μετά την λοίμωξη συμπτώματα σχετίζονται με την βαρύτητα της νόσου. Η COVID-19 λοίμωξη δεν αποτελεί εξαίρεση αυτού του φαινομένου. Ενώ ορισμένοι ασθενείς έχουν ασυμπτωματική ή ήπια λοίμωξη, αυτοί οι ασθενείς με σοβαρά νόσο συνεχίζουν να έχουν παραμένοντα συμπτώματα, αν ακόμη και αυτοί με αρχικώς ήπια συμπτώματα μπορεί να έχουν ”μακράς διαρκείας σύνδρομο”, στο οποίο τα συμπτώματα παρατείνονται πέραν των τεσσάρων εβδομάδων.

Οι περισσότεροι που έχουν νοσήσει με COVID-19 ανανήπτουν πλήρως, αλλά τρέχουσες ενδείξεις υποδηλώνουν περίπου 10% έως 20% των ασθενών έχουν εμπειρία ηπίων – και μακράς διαρκείας επιδράσεων μετά την ανάνηψη από την αρχική των νόσο. Αυτές οι ήπιες και μακράς διαρκείας μορφές είναι συλλογικώς γνωστές ως μετά COVID-19 κατάσταση ή “μακρόν COVID-19”.

Τι Είναι το Μετά COVID-19 Σύνδρομο

Η μετά COVID-19 κατάσταση, επίσης γνωστή ως “Μακρόν COVID – Long COVID” ή “Μετα-Οξύ COVID-19”, αναφέρεται στα μακράς διαρκείας συμπτώματα τα οποία εμφανίζονται στους ασθενείς που είχαν COVID-19. Ορισμένα άτομα που έχουν εμπειρία της μετά COVID-19 καταστάσεως ενίοτε αυτοί οι ίδιοι αναφέρεται ως έχοντες “μακράς διαρκείας σύνδρομο”. Ενώ τα περισσότερα άτομα που ανέπτυξαν COVID-19 ανένηψαν πλήρως, ορισμένα άτομα αναπτύσσουν ποικιλία ηπίων και μακράς διαρκείας επιδράσεων, όπως κόπωση, δύσπνοια και νοητική δυσλειτουργία (για παράδειγμα σύγχυση, διαταραχή της μνήμη κ.α.), ενώ ορισμένα άτομα επίσης εμφανίζουν ψυχολογικές επιδράσεις ως μέρος της μετά COVID-19 καταστάσεως.
Αυτά τα συμπτώματα μπορεί να παρατείνονται από την αρχική νόσηση ή αναπτύσσονται μετά την ανάνηψή των. Αυτά μπορεί να υποτροπιάσουν σε οποιαδήποτε χρόνο. Η μετά COVID-19 κατάσταση μπορεί να επιδράσει επί της ικανότητας του ατόμου για την εκτέλεση των ημερήσιων δραστηριοτήτων.

Ορισμός του Μετά COVID-19 Συνδρόμου

Το μετά COVID-19 σύνδρομο ορίζεται ως η νόσος που παρατηρείται σε άτομο που έχει ιστορικό πιθανής ή κατοχυρωμένης SARS-CoV-2 λοιμώξεως, συνήθως εντός τριών μηνών από την εμφάνιση της COVID-19 με συμπτώματα και επιδράσεις που διαρκούν για τουλάχιστον δύο μήνες. Τα συμπτώματα και επιδράσεις του COVID19 συνδρόμου δεν δύνανται να εξηγηθούν από άλλη εναλλακτική διάγνωση.

Ποια Άτομα Είναι Περισσότερο σε Κίνδυνο για την Ανάπτυξη Μετά COVID-19 Συνδρόμου

Οποιοδήποτε άτομο που έχει νοσήσει με COVID-19 μπορεί να αναπτύξει μετά COVID-19 σύνδρομο. Πρόσφατα δεδομένα δείχνουν ότι περίπου 10%-20% των COVID19 ασθενών τείνουν στην ανάπτυξη παρατεταμένων συμπτωμάτων του μετά COVID-19 συνδρόμου. Δεν
φαίνεται να υπάρχει σχέση μεταξύ της αρχικής βαρύτητας COVID-19 λοιμώξεως και πιθανότητας αναπτύξεως μετά COVID-19 συνδρόμου.

Επιπολασμός και Επιμονή των Συμπτωμάτων Μετά COVID-19 Σύνδρομο

Σύμφωνα με τις NICE οδηγίες, το οξύ COVID-19 ορίζεται ως “σημεία και συμπτώματα για πλέον των τεσσάρων εβδομάδων”. Η επιμονή των συμπτωμάτων μεταξύ 4 και 12 εβδομάδων είναι χαρακτηριστική της ούτως ή άλλως συμπτωματικής COVID-19 και η επιμονή μετά 12 εβδομάδες ορίζεται ως μετά COVID-19 σύνδρομο. Τα παρατεινόμενα συμπτώματα μετά την λοίμωξη έχουν αναφερθεί κυρίως σε ασθενείς με σοβαρά και μέτρια COVID-19 λοίμωξη, αλλά τα συμπτώματα παρατηρούνται σε μικρότερο ποσοστό επί τοις εκατό ακόμη και σε ήπιες μορφές που δεν χρειάζονται νοσηλεία στο νοσοκομείο.
Τα πλέον συχνά συμπτώματα είναι: κόπωση, δύσπνοια, αρθραλγίες, προβλήματα συγκεντρώσεως, αλωπεκία, βήχας, αϋπνία, άγχος και βραχεία απώλεια της μνήμης. Σε μία κοχόρτη μελέτη, ο Huang και συνεργάτες (2021) παρατήρησαν ότι μετά 6 μήνες εξόδου, 76% των ασθενών (1.256 και 1.655) παρουσίασαν τουλάχιστον ένα σύμπτωμα που αναφέρθηκε ανωτέρω με υψηλότερη επίπτωση στις γυναίκες. Αυτοί βρήκαν ότι η κόπωση και μερική ευαισθησία ήταν παρούσες στο 63% των ασθενών, δυσκολίες του ύπνου στο 26%, άγχος ή κατάθλιψη στο 23%, απώλεια τριχώσεως στο 23%, διαταραχή της οσφρήσεως στο 11%, διαταραχή της γεύσης στο 17%, ζάλη στο 6%, αίσθημα παλμών στο 9%, θωρακικό άλγος στο 5% και μυαλγία 2%.

Παθοφυσιολογία

Οι επικρατούντες παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί του οξέος COVID-19 περιλαμβάνουν τα ακόλουθα: άμεση ιογενή τοξικότητα, ενδοθηλιακή βλάβη και μικροαγγειακή βλάβη, δυσλειτουργία του ανοσολογικού συστήματος και διέγερση της υπερφλεγμονώδους καταστάσεως, υπερπηκτικότητα με αποτέλεσμα την in situ θρόμβωση και μακροθρόμβωση, ανωμαλία της προσαρμογής της οδού του
μετατρεπτικού ενζύμου 2 της αγγειοτενσίνης (ACE2). Η συγγένεια των επιπτώσεων του μετά COVID-19 με αυτές τον SARS και MERS μπορεί να εξηγηθούν από τις παθογενετικές ομοιότητες μεταξύ των υπευθύνων παθογόνων κοροναϊών.

Οι πιθανοί μηχανισμοί οι οποίοι συμβάλλουν στην παθοφυσιολογία του μετά-οξέος COVID-19 περιλαμβάνουν:

1. Ειδικές ιογενείς παθοφυσιολογικές αλλαγές
2. Ανοσολογικές διαταραχές και φλεγμονώδης βλάβη σε απάντηση στην οξεία λοίμωξη και
3. Αναμενόμενη συνέπεια της μετα-κριτικής νόσου.

Η παθοφυσιολογία της εντατικής φροντίδας του με τα COVID-19 συνδρόμου είναι πολυπαραγοντική και έχει να κάνει με την μικροαγγειακή ισχαιμία και βλάβη, ακινησία και μεταβολικές διαταραχές κατά τη διάρκεια της κριτικής νόσου. Επιπροσθέτως, παρομοίως προς τις προηγούμενες μελέτες τον SARS επιβιωσάντων, 25-30% αυτών ανέπτυξαν δευτεροπαθείς λοιμώξεις, οι επιβιώσαντες του οξέος COVID-19 ασθενείς μπορεί να είναι αυξημένου κινδύνου αναπτύξεως λοιμώξεων με βακτήρια, μύκητες ή άλλα παθογόνα. Ωστόσο, αυτές οι δευτεροπαθείς λοιμώξεις δεν μπορεί να εξηγήσουν τις επιμένουσες και παρατεινόμενες συνέπειες του μετά-οξέος COVID-19 συνδρόμου.

Κλινικές Εκδηλώσεις

Πνευμονικές Επιπλοκές σε Ενήλικες

Ο πνεύμων είναι το όργανο το οποίο πρωτοπαθώς επηρεάζεται από την COVID-19 λοίμωξη, και συνεπώς, τα αναπνευστικά συμπτώματα και περιορισμοί της ασκήσεως είναι τα επικρατούντα μετά σοβαρά COVID-19 λοίμωξη. Τα πλέον συχνά πνευμονικά συμπτώματα που οι ασθενείς μπορεί να αναπτύξουν με την COVID-19 λοίμωξη είναι δύσπνοια, βήχας και θωρακικό άλγος. Η μέχρι τούδε αναφερθείσα εκτίμηση της επιπτώσεως των συμπτωμάτων μετά COVID-19 λοίμωξη είναι: δύσπνοια 33%, βήχας 22% και θωρακικό άλγος 30%. Επιπροσθέτως, είναι συχνός ο περιορισμός της ασκήσεως. Η μέση 6 λεπτών απόσταση βηματισμού μπορεί να είναι μικρότερη έναντι των φυσιολογικών τιμών αναφοράς περίπου στο ένα τέταρτο των ασθενών σε 6 μήνες. Η αναλογία
των συμπτωμάτων τα οποία σαφώς συνδυάζονται με πνευμονικά επακόλουθα και σε αυτούς με απουσία παρατεταμένης πνευμονικής βλάβης είναι άγνωστη.
Αν και ο SARS-CoV-2 έχει διαπιστωθεί σε αρκετά οργανικά συστήματα, οι πνεύμονες φαίνεται ότι είναι το κύριο όργανο που επηρεάζεται από τον ιο. Ανωμαλίες της πνευμονικής λειτουργίας και δομικές αλλαγές αναφέρθηκαν πλέον των 6 μηνών μετά την νοσηλεία σε νοσοκομείο σε COVID-19 ασθενείς με ήπια έως μέτρια νόσο, επίσης με διάχυτη τριχοειδική βλάβη, απολέπιση των κυψελιδικών επιθηλιακών κυττάρων τύπου II, ινώδες εξίδρωμα, υαλοειδείς μεμβράνες, διάχυτη ενδιάμεση φλεγμονή, μονοκύτταρα και μακροφάγα. Διάφοροι συγγραφείς ανέφεραν ότι αυτά τα παρατεινόμενα πνευμονικά συμπτώματα και ίδιες λειτουργίες σχετίζονται με προηγούμενη COVID-19 βαρύτητα. Σε αυτό το γενικό πλαίσιο, ο Han και συνεργάτες (2021) σε μία αναδρομική μελέτη εκτίμησαν 114 σοβαρά COVID-19 ασθενείς και βρήκαν μεταβολές συμβατές με ίνωση πνευμονικές βλάβες των 35% των ασθενών 6 μήνες μετά την λοίμωξη. Διαφορετικώς, ο Latronico και συνεργάτες (2021) βρήκε ότι αν και διαπιστώθηκαν υπολειπόμενα ανώμαλα ακτινολογικά χαρακτηριστικά στο 70% των κριτικώς πασχόντων COVID-19 ασθενών σε 3 μήνες, πολλοί ολίγοι εξ’αυτών (~12) είχαν
παρατεταμένα συμπτώματα σε 6 μήνες.
Διαφορετικές στρατηγικές έχουν συσταθεί για τη διαπίστωση των πνευμονικών επακόλουθων. Η αξονική τομογραφία (CT) είναι η βασική εξέταση που χρησιμοποιείται για αυτές τις προσεγγίσεις και μπορεί να περιγράψει την έκταση και τα χαρακτηριστικά αυτών των επακόλουθων. Περίπου 50% των 349 ασθενών που υποβλήθηκαν σε CT υψηλής ευκρίνειας του θώρακός σε 6 μήνες είχαν τουλάχιστον ένα ανώμαλο χαρακτηριστικό στην μελέτη από την Κίνα σε ασθενείς με μετά-οξύ COVID-19 σύνδρομο.

Οι ινωτικές αλλαγές στην CT Θώρακος είναι οι πλέον συχνά παρατηρούμενες αν και ο ορισμός της ινώσεως δεν είναι εισέτι σαφής. Ένας προταθείς ορισμός είναι η παρουσία βρογχεκτασίας. Οι ινωτικές αλλαγές παρατηρούνται τρεις μήνες μετά την έξοδο από το νοσοκομείο σε περίπου 25% έως 65% τον επιβιωσάντων σε μία κοχόρτη μελέτη ηπίας έως μέτριας βαρύτητας περιπτώσεων και κυρίως σοβαρών περιπτώσεων.
Ωστόσο, περισσότερες μελέτες είναι απαραίτητες για την κατοχύρωση της πραγματικής συχνότητας και του ορισμού της πνευμονικής ινώσεως μετά COVID-19 λοιμώξεως. Ανωμαλίες της πνευμονικής λειτουργίας έχουν αναφερθεί σε αυτούς τους ασθενείς. Ο Zhao και συνεργάτες (2020) σε μία κοχόρτη μελέτη 55 ατόμων που εκτιμήθηκαν 3 μήνες μετά την έξοδο και με την εκτέλεση σπειρομετρήσεως βρέθηκε να έχουν ανωμαλίες της πνευμονικής λειτουργίας στο 25,45% με την διαχυτική ικανότητα των πνευμόνων για το
μονοξείδιο του άνθρακα (DLCO) ανωμαλία να είναι πλέον συχνή. Σε μία άλλη μελέτη, ο Mo και συνεργάτες (2020)
ανέφεραν ανωμαλία της πνευμονικής λειτουργίας: DLCO 47,2%, ολική πνευμονική χωρητικότητα 25%, δυναμική ζωτική χωρητικότητα 9,1% και όγκος βίαιας εκπνοής σε 1s 13,6%.

Καρδιαγγειακές Επιπλοκές

Τα καρδιακά συμπτώματα είναι συχνά μετά την έξοδο από το νοσοκομείο μετά COVID-19. Το θωρακικό άλγος έχει περιγραφεί σε ποσοστό περίπου 30% των ασθενών 60 και πλέον ημέρες μετά την έξοδο από το νοσοκομείο. Το θωρακικό άλγος χρειάζεται κατά πρώτον τον αποκλεισμό της στεφανιαίας καρδιακής νόσου, ειδικότερα σε ασθενείς με καρδιαγγειακούς παράγοντες κινδύνου. Η διαπίστωση πώς και πότε αυτό άρχισε και η αναγνώριση άλλων προειδοποιητικών συμπτωμάτων, όπως δύσπνοια, εφίδρωση και σημεία καρδιακής ανεπάρκειας, καθιστούν αναγκαία την επείγουσα αντιμετώπιση, κατά προτίμηση σε νοσοκομείο.
Στην περίπτωση του πλευριτικού άλγους, θα πρέπει να εξετάζεται η περίπτωση της ορογονίτιδας. Το αίσθημα παλμών (ταχυκαρδία) αναφέρθηκε ως συχνό σύμπτωμα μετά 60 ημέρες συνεχούς παρακολουθήσεως περίπου στο 9% των ασθενών. Εάν παρατηρηθεί υποτροπή του αισθήματος παλμών (10% – 60%), θα πρέπει να εξετάζεται η πιθανότητα ανωμάλου κολπικής ταχυκαρδίας, όπως επίσης στο POTS εάν συνοδεύεται με ορθοστατικά συμπτώματα. Ορισμένες από τις μακράς διαρκείας επιδράσεις του COVID-19 έχουν παρατηρηθεί ως συνέπεια της οξείας λοιμώξεως. Σε μία μεγάλη μελέτη σε νεαρούς, υγιείς, ανταγωνιστικούς κολεγειακούς αθλητές, μυοκαρδίτις διαπιστώθηκε στο 2,3% των ατόμων με το μεγαλύτερο μέρος αυτής να είναι υποκλινική μυοκαρδίτιδα διαπιστωθείσα με καρδιακή μαγνητική απεικόνιση. Επιπλέον, η συνεχής παρακολούθηση με καρδιακή μαγνητική απεικόνιση σε 100 ασθενείς μετά την
έξοδο με COVID-19 βρέθηκε ότι υπήρχε φλεγμονή στο 60% με συνεχή αύξηση της υψηλής ευαισθησίας τροπονίνης Τ στο 60% των ασθενών. Τελικώς, η οξεία φάση της COVID-19 έχει βρεθεί ότι συνοδεύεται με υψηλές συχνότητες ανώμαλων ηλεκτροκαρδιογραφικών ευρημάτων, ενώ δεν είναι γνωστά για την μετά COVID-19 οξεία φάση.

Νευροψυχιατρικές Επιπλοκές

Υπάρχουν ποικιλία νευρολογικών και ψυχιατρικών μακράς διαρκείας επιπλοκών που συνοδεύονται με τον SARS. Δεδομένα για μακράς διαρκείας συμπτώματα προερχόμενα από πολλαπλές διαφορετικές πηγές αναφέρουν διάφορα νευρολογικά ευρήματα σε ασθενείς 2 μήνες μετά την οξεία λοίμωξη, περιλαμβάνουν δε κόπωση, μυϊκή αδυναμία, δυσκολίες ύπνου, μυαλγία, κεφαλαλγία, άγχος, κατάθλιψη και διαταραχή της συμπεριφοράς.
Η απώλεια της οσφρήσεως και γεύσεως είναι πολύ συχνά και παρατεταμένα (16% έως 22) συμπτώματα. Τα χημειοευαίσθητα ελλείμματα είναι συχνά και πρώιμα και ενίοτε είναι τα μόνα σημεία στους κατά τα άλλα ασυμπτωματικούς φορείς του SARS-CoV-2 ιού. Σε σχέση με την οσφρητική δυσλειτουργία, σε 60 ημέρες και 6 μήνες, 15,3% και 4,7% των ανοσμικών/υποσμικών ασθενών δεν παρατηρήθηκε αντικειμενική ανάνηψη της οσφρήσεως, αντιστοίχως. Η υψηλή οριακή βαρύτητα των αντικειμενικών εκτιμήσεων
της οσφρήσεως συνηγορεί μεγάλως σε παρατεταμένη οσφρητική δυσλειτουργία.
Η κεφαλαλγία, επίσης συχνή (33%), βασικά είναι μετωποβρεγματική και συχνά ελέγχεται με την κανονική αναλγησία. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις που μπορεί να είναι ανθεκτικές ή να συνοδεύονται με εμετό, πυρετό ή διακοπή του ύπνου και πρέπει να εξετάζονται με προσοχή για τον αποκλεισμό άλλων σοβαρών προβλημάτων. Η φυσική δύναμη και ευαισθησία θα πρέπει πάντοτε να εξετάζονται, όπως επίσης αλλά συχνά ευρήματα, όπως αυτά που σχετίζονται με την δυσαυτονομία (ανώμαλη ταχυκαρδία, αλλαγές της εφιδρώσεως, ορθόσταση) που μπορεί να εμφανιστούν περίπου στο 16% και πιθανώς νευρογνωστική επιδείνωση (βραχείας διαρκείας μνήμη, προβλήματα συγκεντρώσεως, προσοχή, προσανατολισμός) ή διαταραχές του ύπνου περίπου στο 40%. Τελευταίως περιεγράφησαν εκδηλώσεις περιφερικής νευροπάθειας.

Όσον αφορά το άγχος, κατάθλιψη, διαταραχές της διαθέσεως (40%) και υπάρχουν αναφορές ορισμένων περιπτώσεων του μετατραυματικού stress συνδρόμου. Οι ασθενείς θα πρέπει πάντοτε να ερωτώνται όσον αφορά αυτές και εάν ορισμένες εξ αυτών ήταν ήδη γνωστές και έχουν παροξυνθεί μετά την λοίμωξη.

Δερματολογικές Επιπλοκές
Η απώλεια των τριχών αποτελεί την δεσπόζουσα διαταραχή, η οποία παρατηρείται περίπου στο 20% των ασθενών και είναι συχνά παροδική. Μόνο 3% των μετά οξύ COVID-19 ασθενών εμφανίζουν δερματικό εξάνθημα, όπως και ξηρότητα του δέρματος.

Μυοσκελετικά Συμπτώματα

Οι αρθραλγίες είναι πολύ συχνές (10% – 50%) και μπορεί να προκαλέσουν αναπηρία. Είναι πάντοτε απαραίτητο να διαπιστώνεται ο αριθμός και ο τύπος της αρθρώσεως, ο χαρακτήρας της εκδηλώσεως (φλεγμονώδης ή μηχανικός) και ειδικότερα εάν αυτές συνοδεύονται με άλλα φλεγμονώδη συμπτώματα. Θα πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψιν ότι προηγηθείσα λοίμωξη, όπως SARS μπορεί να επισπεύσει την εμφάνιση της ανοσολογικής νόσου. Παρομοίως, σε ποσοστό μεταξύ 20% – 30% των ασθενών αναφέρουν μυαλγίες. Είναι σημαντικό να γίνεται έλεγχος για τις αδυναμίες και αυξήσεως των μυϊκών βιοδεικτών και προσπάθεια για τον αποκλεισμό φλεγμονώδους νόσου ή συνεπείας μετά σοβαρά COVID-19 λοίμωξη.

Γαστρεντερικές Επιπλοκές

Από γαστροεντερικής απόψεως, 5% – 10% των ασθενών αναπτύσσουν διάρροια μετά την υποχώρηση της νόσου. Ωστόσο, νεώτερα δεδομένα υποδηλώνουν ότι οι γαστρεντερικές συνέπειες μπορεί να είναι πλέον σοβαρές σε ορισμένους ασθενείς. Πράγματι, έχουν αναφερθεί περιπτώσεις ασθενών με χολαγγειοπάθειες στους επόμενους μήνες, μετά την οξεία λοίμωξη και σε έναν από αυτούς ήταν απαραίτητη η μεταμόσχευση ήπατος. Ακόμη μεταξύ των μη κριτικώς πασχόντων, ο υποσιτισμός σε νοσοκομειακούς ασθενείς ήταν επίσης ένα σοβαρό πρόβλημα. Γενικότερα, τα γαστρεντερικά συμπτώματα, πέραν της διάρροιας, όπως ναυτία, έμετος, κοιλιακό άλγος και απώλεια της ορέξεως, είναι συχνά μακράς διαρκείας συμπτώματα. Αυτά τα παρατεινόμενα συμπτώματα μπορεί να σχετίζονται με την συνεχιζόμενη ιογενή αναδίπλωση στον γαστρεντερικό σωλήνα. Ο COVID-19 επίσης συνοδεύεται με διαταραχές του μικροβιώματος του εντέρου, αν και οι επιδράσεις των μακράς διαρκείας συμπτωμάτων δεν είναι σαφής.

Νεφρικές Επιπλοκές

Οξεία νεφρική βλάβη είναι συχνή στην οξεία COVID-19 και 5% όλων των νοσοκομειακών ασθενών χρειάζονται νεφρική θεραπεία αποκατάστασης. Ελάττωση του ρυθμού σπειραματικής διηθήσεως (GFR<90/λεπτό) αναφέρθηκε σε 35% των ασθενών 6 μήνες στην μετά οξεία COVID19 νόσο και 13% ανέπτυξαν νέα εμφάνιση ελαττώσεως του GFR μετά την κατοχυρωμένη φυσιολογική νεφρική λειτουργία κατά τη διάρκεια της οξείας COVID-19. Με βάση τα επαρκή μακράς διαρκείας δεδομένα, αυτοί οι ασθενείς που χρειάζονται νεφρική θεραπεία αποκαταστάσεως για σοβαρά οξεία νεφρική βλάβη εμφανίζουν υψηλή θνησιμότητα με πιθανότητα επιβιώσεως 0,46 και 60 ημέρες και ρυθμούς νεφρικής ανανήψεως στο 84% μεταξύ των επιβιωσάντων.

Ενδοκρινείς Επιπλοκές

Η επίδραση του COVID-19 επί του ενδοκρινικού συστήματος δεν έχει μελετηθεί επαρκώς. Ωστόσο, έχουν αναφερθεί περιπτώσεις νέο-εμφανίσεως νόσου του Hashimoto, νόσου του Graves και σακχαρώδους διαβήτου. Σε μία συνεχούς παρακολουθήσεως μελέτη νοσοκομειακών ασθενών αναφέρθηκε συχνότητα νέο-εμφανιζόμενής διαγνώσεως διαβήτου σε 29 ανά 1000 κατά μέσο όρο σε 140 ημέρες. Επιπρόσθετα, σε δύο άλλες μελέτες εκτιμήθηκε η μακράς διαρκείας θυρεοειδική λειτουργία μετά την οξεία νόσο. Οι περισσότεροι ασθενείς που είχαν ανώμαλη θυρεοειδική λειτουργία κατά τη διάρκεια της οξείας νοσηλείας στο νοσοκομείο
και είχαν ομαλοποίηση της λειτουργίας κατά τη συνεχή παρακολούθηση. Ωστόσο, 3% έως 5% ανέπτυξαν αντισώματα αντιθυρεοειδικής υπεροξειδάσης και μικρότερο από 2% ανέπτυξαν υποκλινική θυρεοτοξίκωση και υποκλινικό υποθυρεοειδισμό.

Ουρογεννητικές Επιπλοκές

Ουρογεννητικά συμπτώματα δεν έχουν τυπικώς περιγραφεί σε μετασυμπτωματικούς COVID-19 ασθενείς. Ωστόσο, ανδρική υπογονιμότητα είναι ιδιαιτέρως πιθανόν να προέλθει ως αποτέλεσμα μακράς διαρκείας COVID-19. Σημειώνεται ότι το ιογενές mRNA έχει διαπιστωθεί στο σπέρμα μολυνθέντων αρρένων, με ένδειξη ότι οι αρρένες όρχεις μπορεί επίσης να είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητοι λόγω της αυξημένης εκθέσεως στους ACE2 υποδοχείς. Μελέτες έχουν επίσης δείξει σημαντικές ελαττώσεις στην τεστοστερόνη και διϋδροτεστοστερόνη, όπως επίσης αρχικά σημεία παθολογικής φλεγμονής σε αρκετούς ασθενείς με στοιχεία που δείχνουν υψηλή συχνότητα έως 19% ιογενούς ορχίτιδας. Στις γυναίκες, έχει δειχθεί ότι αυξημένη ωχρινοποιητική ορμόνη παρατηρείται περί το τέλος της κυήσεως χωρίς κίνδυνο καθέτου μεταδόσεως.

Αιματολογικές Επιπλοκές

Η θρόμβωση είναι πολύ συχνή επιπλοκή κατά τη διάρκεια της οξείας λοιμώξεως, περίπου 31,3% φλεβική θρόμβο εμβολή και περιλαμβάνει 19% εν τω βάθει φλεβική θρόμβωση και 18,9% πνευμονική θρόμβωση. Ωστόσο, μετά την έξοδο, η επίπτωση είναι χαμηλή, περίπου 0,8 – 2,5%. Οι ασθενείς με υπόλειμμα και δευτερογενή περιορισμό της κινητικότητας έχουν υψηλό κίνδυνο θρομβώσεων και θα πρέπει να παρακολουθούνται συνεχώς. Επιπρόσθετα, η αρτηριακή θρόμβωση είναι πολύ σπάνια επιπλοκή και κυμαίνεται μεταξύ 1-3,6%. Όπως είναι γνωστό, η COVID-19 συνοδεύεται με λεμφοπενία, όπως επίσης με θρομβοπενία, αλλά στο μέγιστο των περιπτώσεων υποχωρούν. Όθεν, εάν αυτές παρατείνονται ή εμφανιστούν αργότερα, θα πρέπει να μελετηθούν
ώστε να αποκλειστεί η ανοσολογική, αιμολυτική ή θρομβωτική προέλευση.

Ψυχοκοινωνικές Εκδηλώσεις

Η COVID-19 πανδημία έχει βρεθεί ότι συνοδεύεται με ελαττωμένη ποιότητα ζωής και πτωχή ψυχική υγεία προκαλούμενη από την νόσο, καραντίνα, κοινωνική απόσταση, απομόνωση, απώλεια εργασίας και εργασία από το σπίτι. Η πανδημία έχει επηρεάσει τα νεαρά και ενήλικα άτομα παρομοίως, προκαλώντας μη αναμενόμενες αλλαγές του τρόπου ζωής και ευθύνομενες για την υψηλή νοσηρότητα και θνησιμότητα. Ορισμένες μελέτες έδειξαν υψηλή επίπτωση άγχους, καταθλίψεως, διαταραχές της διαθέσεως (40%) και υπάρχουν σοβαρές περιπτώσεις του μετα-τραυματικού stress συνδρόμου. Οι ασθενείς θα πρέπει πάντοτε να ερωτώνται όσον αφορά εάν μερικοί
από αυτούς εγνώριζαν και είχαν παροξυσμό μετά τη λοίμωξη. Αυτοί οι ασθενείς χρειάζονται ολιστική αντιμετώπιση εάν είναι παρούσες αυτές οι διαταραχές.

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Balbi P, Saltalamacchia A, Lullo, F, et al. Peripheral neuropathy in patients recovering from severe COVID-19: A case series. Mediana 2022;
   58: 523-530.
2. Bellan M, Soddu D, Balbo PE, et al. Respiratory and psychological sequelae among patients with COVID-19 four months after hospital discharge. JAMA Netw Open 2021; 4: e2036142.
3. Bowels KH, McDonald M, Barron Y, et al. Surviving COVID-19 hospital discharge: Symptoms, funcyional and adverse outcomes of health recipients. Ann Intern Med 2020; 132: 466-472.
4. Carfi A, Bernabei R, Landi F, et al. Persistent symptoms in patients after acute COVID-19. JAMA 2020; 324: 603-608.
5. Chippa V, Aleen A, Aujum F. Post-acute coronavirus (COVID-19) syndrome. Stat Pearls June 2021: 1-12.
6. Davido B, Seang S, Tubiana R, deTruchis D. POST-COVID-19 chronic symptoms: a postinfectious entity? Clin Microbiol Infect 2021; 26:
   1448-1449.
7. Desai A, Lavelle M, Boursiquot BC, Wan EY. Long-term complications of COVID-19. Am J Physiol Cell Physiol 2022: C1-C11.
8. Higgins V, Sohael D, Diamandis EP, Prassas I. Clin Microbiol Infect 2021; 26: 1448-1449: from an acute to chronic disease? Potential longterm health consequences. Crit Rev Clin Labor Sci 2021; 58: 297-310.
9. Kopanczyk R, Kumar N, Papadimos Th. Post-acute COVID-19 syndrome for anesthesiologists: A narrative review and pragmatic approach to clinical care. Cardioth Vasc 2021; 28: 1-11.
10. Καραχάλιος ΓΝ. COVID-19: Σύνδρομο μετά την οξεία φάση. Σύγχρονη Ιατρική Ενημέρωση 2021; 7: 252-262.
11. Καραχάλιος ΓΝ. Παρατεταμένη κόπωση μετά SARS-CoV-2 λοίμωξη. Σύγχρονη Ιατρική Ενημέρωση 2021; 7: 14-16.
12. Latronico |N, Peli E, Rodella F, et al. Six Month Outcome in Survivors of COVID-19 Associated Acute Respiratory Distress Syndrome, SSRN.
    Available online at http://ssrn.com/abstract=3756865 (accessed March 2021)
13. Lesh S, Guns JD, Mathiasen V, et al. Persistent symptoms in patients recovering from COVID-19. Open Forum Infect Dis 2021; 8: 32-36.
14. Loui DTW, Lee CH, Chow WS, et al. Long COVID in patients with mildto-moderate disease: Do thyroid functions and autoimmune play a
    role? Endocr Pract 2021; 27: 894-902.
15. Mangoloiu DV, Radulesku M, Orfanou A, et al. Post discharge outcomes of patients with coronavirus disease (COVID-19). Ro J Infect Dis 2021; 24: 167-174.
16. Mo X, Jian W, Su Z, et al. Abnormal pulmonary function in COVID-19 patients at time of hospital discharge. Eur Resp J 2020; 55: 2001217.
17. Nalbandian A, Sehgal K, Gupta A, et al. Post-acute COVID-19 syndrome. Nat Med 2021; 27: 601-615.
18. Ravens-Siebeter U, Karnan A, Erhart M, et al. Impact of the COVID-19 pandemic on quality of life and mental health in children and adolescents in Germany. Eur Child Adolesc Psychiatry 2021; 25: 1-11.
19. Rezkalla SH, Kloner RA. Post-acute sequelae of SARS-CoV-2 syndrome: Just the beginning. Cardiol Res 2021; 12: 279-289.
20. Salamanna F, Veronesi F, Martini L, et al. Post= COVID-19 syndrome: Persistent symptoms at the post=viral stage of the disease. A systematic review of the current data. Frontiers Med 8: 65316
21. Sattish T, Anton MC, Sivakumar T. New-onset diabetes in “longCOVID”. J Diabetes 2021; 13: 693
22. Solini M, Ciccarelli M, Cecconi M, et al. Vascular changes in COVID-19 survivors with persistent symptoms. An [18F] FDG-PET-CT study. Eur J Nucl Med Mol Imaging 2021; 48: 1460-1466.
23. Taboada M, Moreno E, Carinena A, et al. Persistent fatigue following SARS-CoV-2 infection in common and independent severity of initial infection. PLOS ONE 2020; 15: e0240784.
24. Zhao Y, Shang Y, Song W, et al. Follow-up study of the pulmonary function and related physiological characteristics of COVID-19 survivors three months after recovery. E Clin Med 2021; 25: 176-180

CMJ 2022; 4: 211-216